Skwarczyński Stanisław Eugeniusz (1888–1981), generał brygady WP, szef Obozu Zjednoczenia Narodowego. Ur. 17 XI we wsi Wierzchnia Dolna w pow. kałuskim, był synem Wincentego i Marii z Gnoińskich, bratankiem Pawła (zob.), młodszym bratem Adama (zob.).

Od r. 1899 S. uczęszczał do I Wyższej Szkoły Realnej we Lwowie, a w r. 1907, po złożeniu egzaminu maturalnego, wstąpił na Wydz. Architektury Politechn. Lwow. Był jej słuchaczem do r. 1914, ale studiów nie ukończył. Jako student należał do akademickiego stow. «Życie», a od r. 1908 do Polskiej Partii Socjalistycznej i do Związku Walki Czynnej, od r. 1910 do Związku Strzeleckiego; był absolwentem strzeleckiej szkoły oficerskiej i uzyskał odznakę oficerską, tzw. parasol. W oddziałach strzeleckich Józefa Piłsudskiego, uznanych 22 VIII 1914 za legionowe, służył od 6 VIII jako komendant Placu i Etapu w Krakowie. W dn. 14 IX t.r. został przeniesiony najpierw na stanowisko dowódcy taboru w kompanii saperów, a 9 X mianowany przez komendanta Piłsudskiego podporucznikiem ze starszeństwem od 28 XI i dowódcą plutonu w 2. kompanii VI batalionu 1. pp Legionów Polskich. Dn. 22 X kompania ta walczyła koło Trupienia pod Dęblinem; 18 XI S. został ranny pod Krzywopłotami i leczył się w szpitalu w Korneuburgu koło Wiednia. Po wyzdrowieniu wrócił na front nad Nidą i 27 IV 1915 otrzymał stanowisko dowódcy kompanii w V batalionie I Brygady Legionów. Na czele tego pododdziału uczestniczył w dalszych bojach legionowych, m. in. 18 V pod Kozinkiem, potem na Lubelszczyźnie; 15 VI 1915 został mianowany porucznikiem; brał udział w walkach 17 IX t.r. nad Stochodem, a później do 7 X 1916 na Polesiu wołyńskim. Od 8 X 1916 S. z kompanią kwaterował w rejonie Baranowicz, a od 29 XI t.r. w Pułtusku. Po kryzysie przysięgowym w lipcu 1917 został wcielony do armii austro-węgierskiej (15 IX) jako kapral tzw. jednoroczny; dowodził plutonem w etapowych formacjach na froncie włoskim. We wrześniu 1918 zbiegł z armii austro-węgierskiej i 15 IX jako porucznik objął stanowisko komendanta Okręgu Łódź w Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), a potem uczestniczył tam w rozbrajaniu Niemców.

W dn. 2 XII 1918 S. został mianowany kapitanem WP i od 10 XII t.r. do 31 I 1919 był dowódcą III batalionu 28. pp. Na jego czele walczył z oddziałami czeskimi pod Cieszynem, a od 1 II do 30 VIII 1919 przebywał na obszarze galicyjskiej części polsko-ukraińskiej strefy frontowej jako dowódca batalionu zapasowego 28. pp, potem, do 14 IV 1920 na czele tego batalionu kwaterował w głębi kraju. Od 25 IV do 14 VI uczestniczył w wyprawie kijowskiej jako dowódca II batalionu 5. pp Legionów, następnie 15 VI objął zastępczo dowództwo tegoż pułku po mjr Jerzym Dobrodzickim. W dn. 1 VII (wg „Rocznej karty ewidencyjnej” S-ego, 4 VII – wg K. Babińskiego) S. został ranny koło Olewska (wschodni Wołyń) w prawe biodro i prawą dłoń. Przebywał następnie w szpitalu na warszawskim Mokotowie; 11 VII zweryfikowano go do stopnia podpułkownika. W dn. 10 VIII wrócił ze szpitala, 25 VIII został mianowany dowódcą 5. pp Legionów i walczył potem na froncie do końca wojny.

Od 15 III do 16 IV 1921 S. przebywał w Warszawie jako słuchacz Kursu Wyższych Dowódców, 17 IV wrócił na stanowisko dowódcy 5. pp Legionów i 8 VI 1922 był zatwierdzony jako oficer zawodowy WP w stopniu podpułkownika ze starszeństwem od 1 VI 1919. Od 6 I do 21 IV 1923 uczestniczył w kursie Doświadczalnego Centrum Wyszkolenia w Rembertowie, następnie wrócił na poprzednie stanowisko, ale od 1 IX do 16 XII przebywał na urlopie kuracyjnym. Dn. 17 XII 1924 został mianowany pułkownikiem, a 7 XII 1926 objął stanowisko dowódcy piechoty dywizyjnej w 3. Dyw. Piechoty (DP) Legionów. Potem 8 VIII 1928 zaczął sprawować zastępczo obowiązki dowódcy tejże dywizji, a 28 I 1929 mianowano go jej dowódcą. W dn. 25 X 1930 przeniesiony został na stanowisko dowódcy 1. DP Legionów w Wilnie, ale 6 XII otrzymał skierowanie na kurs w Centrum Wyższych Studiów Wojskowych (CWSW) w Warszawie. W dn. 1 I 1931 został mianowany generałem brygady i po kursie, 4 VIII t.r. wrócił na stanowisko dowódcy 1. DP Legionów. W dn. 4 VIII 1932 otrzymał odznakę absolwenta CWSW. W grudniu 1934 był 10 dni słuchaczem Wyższej Szkoły Wojennej, a w r. 1937 dwukrotnie przez kilkanaście dni uczestniczył w Kursie Doskonalenia dla Wyższych Dowódców Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie.

W dn. 8 I 1938 przeniesiono S-ego w stan spoczynku. Dn. 11 I t.r. został po odwołanym przez Edwarda Śmigłego-Rydza płk Adamie Kocu, któremu zarzucono forytowanie działaczy Ruchu Narodowo-Radykalnego «Falanga», szefem Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN). Objęcie przez niego szefostwa OZN miało doprowadzić do zmniejszenia tarć w obozie rządzącym i przyczynić się do zwiększenia udziału w OZN środowisk legionowo-peowiackich. Mianowanie S-ego, nie biorącego dotychczas udziału w życiu politycznym, szefem OZN zostało odebrane jako ściślejsze podporządkowanie obozu Rydzowi-Śmigłemu; w gruncie rzeczy był on jedynie wykonawcą poleceń. W kwietniu 1938 wykluczył z OZN posła Jerzego Budzyńskiego z grupy «Jutro Pracy», co wywołało protest 12 posłów z klubu parlamentarnego OZN. W przededniu wybuchu wojny wypowiedział się przeciw powołaniu rządu zaufania narodowego.

W planie operacyjnym «Zachód» przewidywano S-ego na stanowisko dowódcy Grupy Operacyjnej «Wyszków», ale 13 VIII 1939 mianowano go dowódcą Korpusu Interwencyjnego, powołanego do obrony interesów polskich w Gdańsku. Następnie 1 IX 1939 mianowany został dowódcą południowego zgrupowania odwodowej Armii «Prusy», które walczyło na obszarach północnej Kielecczyzny. Po opuszczeniu terytorium państwa polskiego S. znalazł się w Rumunii i był tam internowany do lutego 1941 w obozie generalskim w Tŭlcea. Dn. 8 II t.r. wraz z grupą 11 generałów został wydany Niemcom przez rząd rumuński. Internowano go najpierw w oficerskim obozie jenieckim (Oflag) VI E Dorsten, a od r. 1943 do 1 IV 1945 w Oflagu VI B Doessel.

Po wojnie S. przebywał na emigracji w Wielkiej Brytanii i był tam wiele lat prezesem zarządu w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Londynie. Opublikował Fragmenty wspomnień (Londyn 1980). Zmarł 8 VIII 1981 w Londynie. Pochowany został na cmentarzu Elmers End. Był odznaczony m. in. Orderem Virtuti Militari V kl. (1921), Krzyżem Oficerskim (1927) i Komandorskim (1936) Orderu Polonia Restituta, Krzyżem Walecznych (czterokrotnie), Krzyżem Niepodległości (1931), Złotym Krzyżem Zasługi (1930), Krzyżem Oficerskim francuskiej Legii Honorowej (1928).

S. był żonaty od 3 VII 1935 z Anną z Prądzyńskich (ur. 1888), 1. v. Skwarczyńską, wdową po bracie S-ego, Adamie.

Kryska-Karski–Żurakowski, Generałowie, Wyd. 2, W. 1991 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Stawecki P., Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918–1939, W. 1994; Dzien. Personalny Min. Spraw Wojsk., W. 1920 nr 13 s. 24, nr 30 s. 689, 1921 nr 8 s. 340, 1922 nr 16 s. 447, 1924 nr 131 s. 730, 1926 nr 52 s. 427, 1927 nr 27 s. 341, 1928 nr 9 s. 119, 1929 nr 4 s. 69, 1930 nr 6 s. 77, nr 15 s. 523, 1931 nr 1 s. 1, 1932 nr 2 s. 338, 1936 nr 2 s. 17; Lista starszeństwa oficerów Legionów Polskich, W. 1917; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; – Babiński K., Zarys historii wojennej 5-go Pułku Piechoty Legionów, W. 1929 s. 49, 58–9, 63, 82; Holzer J., Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1974; Jędruszczak T., Piłsudczycy bez Piłsudskiego, W. 1963; Jędruszczakowie H. i T., Ostatnie lata Rzeczypospolitej, W. 1970; Jurga T., Obrona Polski 1939, W. 1990; Majchrowski J., Silni-zwarci-gotowi. Myśl polityczna Obozu Zjednoczenia Narodowego, W. 1985; Stawecki P., Następcy komendanta. Wojsko a polityka wewnętrzna Drugiej Rzeczypospolitej w latach 1935–1939, W. 1969; Wojna Obronna Polski 1939, W. 1979; Wrzosek M., Polski czyn zbrojny podczas pierwszej wojny światowej 1914–1918, W. 1990 s. 163, 203 (mylnie jako Adam); Zaborowski W., Zarys historii wojennej 28-go pułku Strzelców Kaniowskich, W. 1928 s. 8; – Dziennik Rozkazów Wojskowych, W. 1918 nr 10 s. 23; Lipiński W., Dziennik, W. 1989; Wojna Obronna Polski 1939. Wybór źródeł, W. 1968; – CAW: Akta personalne S-ego: t. 2598 (podteczki wewnętrzne: 18576 i 17922), t. V M 57/4818; Rzymskokatol. paraf. Stanisławów: Kopia świadectwa ślubu S-ego.

Mieczysław Wrzosek